Direct na Dolle Dinsdag spitten voor de bezetter

In de maand september start een memorabele serie gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog die zelden wordt herdacht. 5 september 1944 staat nationaal in het geheugen gegrift als Dolle Dinsdag. Op die dag drijven de snel oprukkende geallieerden vanuit zuidwest België grote groepen chaotisch vluchtende Duitse militairen voor zich uit. Heel even lijkt het alsof bezet Nederland binnen een paar dagen zal worden bevrijd. Minder bekend is wat er in de volgende elf dagen gebeurt.

Direct de dag daarna keert de orde terug. Meteen werpt de bezetter in het zuidwesten van de Liemers stellingen op ter bescherming van het achterliggende Duitsland. De streek ligt militair gezien strategisch gunstig achter de Rijn en de IJssel. Daar begint dan ook de inzet van Nederlandse mannen voor de aanleg van de Panther-Stellung. Ze worden in de wijde omtrek opgetrommeld. De ‘spitters’ komen uit de Liemers, de Achterhoek, Arnhem, de Betuwe en de zuidelijke Veluwezoom. Het volgende overzicht maakt duidelijk waar de prioriteit van de Duitsers ligt.

Tijdlijn tewerkstelling van 6 tot 17 september in de Liemers

Op 6 september 1944 grijpen leden van de Duitse bezettingsmacht in Arnhem jongens in hun kraag voor graafwerk aan de verdedigingslinies bij Westervoort langs de IJssel en langs de Rijn. Zo maakt de ‘lanterfantende’ jeugd kennis met de gedwongen arbeidsinzet.
Diezelfde week staat de burgemeester van Zevenaar zwaar onder druk. Hij moet in opdracht van een hooggeplaatste Duitser 300 mannen oproepen voor graafwerk, onder meer bij Pannerden. Zijn ambtgenoot in Pannerden krijgt op 9 september 1944 opdracht om onderdak te regelen voor de komst en legering van 150 Duitse arbeiders. Ook zij gaan versterkingen aanleggen. Op 10 september worden zondagse kerkgangers in Arnhem opgewacht voor hetzelfde werk. In Tolkamer vernemen de arbeiders van Scheepswerf de Hoop op 13 september dat zij zich de volgende ochtend moeten melden. Met een deken, een lepel en een schop verschijnen de meesten braaf.

Op 14 september vertrekt de stoet naar Groessen om loopgraven te gaan maken. Diezelfde dag werkt het voltallige AKU-fabriekspersoneel uit Arnhem gedwongen langs de Rijn en de IJssel. Het wordt druk in de Liemers, want ook fabrieksarbeiders in Velp zijn op 14 september gevorderd voor de stellingbouw.
Op 15 september roept de politie nog eens 600 Velpenaren op. Allemaal vertrekken ze naar Groessen voor de aanleg van een brede tankgracht (die de route over land tussen de Rijn en de IJssel zal gaan afsluiten). Even later arriveren daar mannen uit Ruurlo en het wordt nog bijna gezellig met 100 nieuwkomers uit Lent. Die dag zijn ook Aaltense mannen de klos.

Op 16 september moet de burgemeester van Wisch (Oude IJsselstreek) 500 mannen aanwijzen voor het graafwerk bij Zevenaar. Hij weigert, duikt met zijn gezin onder en prompt gaat zijn woning in vlammen op. Vergelijkbare represaillemaatregelen staan voortaan ook andere tegenstribbelende burgervaders te wachten.

Inmiddels spitten er grote groepen mannen uit alle windstreken aan de tankgracht tussen Groessen en Zevenaar. Hier zien we de werknemers van Scheepswerf de Hoop uit Tolkamer terug. Zij verkeren op 16 september in gezelschap van werknemers van de rubberfabriek in Heveadorp. En nog is het niet genoeg, want de afscherming van noordoost Duitsland is hoogst urgent. Ook mannen in Wageningen en Bennekom in de leeftijd ‘van 18 tot 50 jaar’ moeten klaarstaan om naar de Liemers te gaan.

Maar dan breekt zondag 17 september 1944 aan. De strijd tussen de geallieerden en de Duitsers om een bruggenhoofd bij Arnhem kan nu elk moment beginnen …

Hoe het verder gaat, kunt u lezen in de boeken van Graven in de vuurlinie.

Lezing in Lebret over de linie en spergebied gemeente Renkum

Op zondag 7 september 2025 organiseert Heemkunde Renkum een middag met twee korte lezingen. Sprekers zijn Karin van Veen over haar boek In het spoor van de loopgraven en de situatie in de gemeente Renkum tijdens de evacuatieperiode (september 1944 – april 1945). Leo van Midden zal vertellen over de Panther-Stellung.
Tijd en locatie: 14.00 tot 16.00 uur, zaal open om 13.30 uur, zalencentrum Lebret, Lebretweg 51 in Oosterbeek. Entree 5 euro; gratis voor donateurs van Heemkunde Renkum en GHGR Oud Renkum.

Het zalencentrum tijdens de Slag om Arnhem

Zalencentrum Lebret is een toepasselijke locatie voor verhalen over de zes ontruimde dorpen van de gemeente Renkum (Oosterbeek, Wolfheze, Heveadorp, Doorwerth, Heelsum en Renkum zelf). Het zalencentrum werd in 1921 gebouwd als volkshuis en in 1929 uitgebreid met een badhuis. Later wordt het een parochiehuis.

Tijdens de Slag om Arnhem (17 – 25 september 1944) krijgt het gebouw een alternatieve rol. Tientallen omwonenden vluchten dan voor uitslaande branden en krijgsgeweld naar het parochiehuis. Dagenlang zitten zij diep weggedoken vanwege de rondvliegende kogels en granaatscherven. Vlakbij liggen SS’ers in hinderlaag en er staan meerdere panden in brand. Aan de overzijde van de Lebretweg bakt broodbakker Van Ingen echter stug door, zodat de mensen wat te eten hebben.

Enkele maanden na het gedwongen vertrek van de dorpelingen, zigzagt er een loopgraaf door de achtertuinen van de naburige Van Deventerweg. De dwangarbeiders zijn dus in de buurt geweest. Ook passeert het graafwerk de Parallelweg op een steenworp afstand van het parochiegebouw. U kunt hierover verder lezen in het boek In het spoor van de loopgraven. Spitters in het spergebied van Oosterbeek tot en met Rhenen, 1944-1945.

Graven in de vuurlinie op de Wageningse Molenmarkt

Op zaterdag 13 september 2025 heeft Graven in de vuurlinie een kraam op de sfeervolle Molenmarkt in Wageningen. Deze gezellige markt vindt u in de straten rond molen De Vlijt (Harnjesweg, Oude Eekmolenweg, Ceresstraat, Veluviaweg). Hier kunt u de boeken inzien. Kom langs. De markt duurt van 10.00 tot 17.00 uur.

Vooraankondiging foto-expositie

In november 2025 organiseert Graven in de vuurlinie een foto-expositie in Oosterbeek over de Panther-Stellung in het spergebied. Bent u tijdens archeologisch onderzoek gestuit op sporen van de linie en heeft u daar foto’s van? Beeldmateriaal is welkom. Neem contact op.

Meer over de foto-expositie volgt in de nieuwsbrief van oktober 2025.

PS. Attendeer belangstellenden op de website of deel dit bericht via sociale media.

Bron foto graafwerk: Bundesarchiv, Bild 101I-590-2332-26 / Foto: Arppe / Licence CC-BY-SA 3.0, Im Westen Ausheben eines Grabens durch Zivilbevölkerung; PK Fs AOK, september 1944, Propagandakompanien der Wehrmacht – Heer und Luftwaffe (Bild 101 I).
Bron foto zalencentrum Lebret: Karin J.F. van Veen, augustus 2025.

© 2025, Graven in de vuurlinie.