Graven in de vuurlinie (GRIDVL)

Graven in de vuurlinie is een meerjarig onderzoeksproject en een uitgeverij ineen. De situatie in het 45 kilometer brede spergebied langs de Rijn uit 1944-1945 was nooit eerder integraal onderzocht. Het onderzoek verheldert nu voor het eerst op welke schaal daar Nederlandse dwangarbeiders zijn ingezet. (Er werkten circa 45.000 mannen aan de Duitse verdedigingslinie. Zij waren ondergebracht in bijna zestig kampen die werden gerund door de NSDAP.)

De uitgeverij heeft een serie boeken gepubliceerd over de toestand en de gebeurtenissen in het spergebied. Deze publicaties bieden een antwoord op tal van vragen. Nabestaanden van voormalige dwangarbeiders kunnen hierin lezen wat hun vaders in het frontgebied hebben meegemaakt. De meeste mannen zwegen namelijk bij thuiskomst over hun tewerkstelling. Verder bevatten de boeken achtergrondinformatie en verzamelde verhalen met beeldmateriaal over de aanleg van de Panther-Stellung. Dit sluit perfect aan op het bodemonderzoek door archeologen in het voormalige conflictgebied. Voor de geëvacueerde bevolking wordt duidelijk wat er tijdens hun afwezigheid in hun woonplaatsen is gebeurd. De vierdelige boekenserie over het spergebied beslaat in totaal 1.150 pagina’s.

Van 10 november t/m 6 december 2025 was er een foto-expositie van Graven in de vuurlinie over de Panther-Stellung uit 1944-1945 langs de Rijn in de Zoomerij Oosterbeek.

De auteur

Karin van Veen verricht sociaaleconomisch en cultuurhistorisch onderzoek sinds 1995. Zij werkte onder meer als programmamedewerker bij een internationale ontwikkelingsorganisatie en als vormgever/redacteur bij een uitgeverij. Haar focus ligt op de leefsituatie en maatschappelijke positie van gewone mensen.

Karin: ‘Mijn interesse in de verhalen van de dwangarbeiders werd via een omweg gewekt. Aanvankelijk was ik gewoon nieuwsgierig naar de loopgraven die na de Slag om Arnhem in onze straat waren aangelegd. Maar Oosterbeek was in die tijd ontruimd. Geen van de buren kon precies vertellen wat zich hier had afgespeeld. Direct besefte ik hoe bijzonder dit was. De gebeurtenissen van 25 september 1944 tot de bevrijding in 1945 en het begin van de wederopbouw zijn niet eerder in samenhang beschreven.

Wat volgde, was een uitgebreid archief-, literatuur-, internet- en veldonderzoek. Hierbij stonden de werk- en leefomstandigheden rond de aanleg van de verdedigingslinie centraal. Bij het lezen van hun brieven en dagboeken, groeide mijn belangstelling voor de positie van de dwangarbeiders en andere betrokkenen. Want wanneer alle zekerheden van een normaal functionerende maatschappij wegvallen, hoe houden onvrije mensen zich dan staande in een ontruimd frontgebied?

Een goede reconstructie van een geschiedenis kan de werkelijkheid alleen benaderen als die zoveel mogelijk verschillende facetten bevat. De grotendeels onbekende verhalen van dwangarbeiders en andere betrokkenen maken duidelijk wat er is gebeurd en laten zien waarom mensen in moeilijke situaties bepaalde keuzes maken. Begrip is waar het uiteindelijk om draait.’

Onderzoek naar een niche-onderwerp

Het onderzoek voor Graven in de vuurlinie is uniek en begon in 2020 als een particulier initiatief. Dit zou een maatschappelijk project kunnen worden, met informatievoorziening en kennisuitwisseling als doel. Omdat subsidie uitbleef, is het onderzoek en schrijfwerk geheel uit eigen middelen bekostigd. Er zit 4,5 jaar onbetaald werk in de boekenserie. Bescheiden inkomsten komen uit de boekverkoop en het verzorgen van presentaties, onder meer tijdens kleinschalige vertelmomenten.

Dit zijn de oorspronkelijke doelstellingen:

1. De integrale presentatie van een onderbelicht aspect uit de regionale geschiedenis. De afzonderlijke verhalen over dwangarbeid langs de Rijn zijn niet eerder geografisch gebundeld. Het onderzoek omvat ook de gevolgen voor de bevolking en bestuurders in het gebied.
2. Op aansprekende wijze informatie bieden aan jongere generaties, zodat zij inzichten verwerven over wat leven en werken in onvrijheid betekent. De verhalen en toelichtingen zijn relevant voor regionale bewoners, verwanten van voormalige dwangarbeiders, geschiedkundigen, sociologen en archeologen (conflictarcheologie Tweede Wereldoorlog).
3. Ervaringen van de voormalige dwangarbeiders beschikbaar maken voor een breed publiek. Erkenning creëren. Na de oorlog was er voor deze mannen weinig begrip. Sommigen kregen jaren later alsnog psychische problemen.
4. Binnen een netwerk van organisaties kennis uitwisselen en verspreiden.

Lezingen, vertelmomenten en foto-expositie

Vanaf 2026 verzorgt Karin van Veen tegen betaling korte lezingen met een PowerPointpresentatie over het onderzoek voor Graven in de vuurlinie. Ook leidt zij kleinschalige kringgesprekken in de vorm van vertelmomenten.

De vertelmomenten zijn interessant voor historische kringen en maatschappelijke organisaties die een sociale activiteit willen organiseren. Een vertelmoment begint met een voorstelrondje van de deelnemers. Daarna is er een korte presentatie over het spergebied. Vervolgens kunnen de aanwezigen hun kennis, ervaringen of herinneringen delen. Alleen als toehoorder luisteren mag ook.

De foto-expositie over de Panther-Stellung bestaat uit 16 grote collages met toelichtingen. Deze expositie kan nog een rondreis maken, bijvoorbeeld langs herkomstplaatsen van de voormalige dwangarbeiders.

Samenwerking en support

Ziet uw organisatie een mogelijkheid voor samenwerking, neem dan gerust contact op.

Wie alsnog wil bijdragen aan een vergoeding voor het onderzoekswerk, kan een donatie geven. Uw support is welkom.

(Foto E. Buis, Karin in de omgeving van Mooi-Land.)