Het vierde boek van Graven in de vuurlinie verschijnt rond eind april 2025. Dat deel gaat over de westelijke helft van het ontruimde spergebied langs de Rijn uit 1944-1945. In de komende weken wordt het verhaal over de militaire zone van Oosterbeek tot en met Rhenen aangevuld met afbeeldingen. In dit artikel kunt u lezen over de zoektocht naar, en selectie van relevant beeldmateriaal.

Foto’s uit het spergebied zijn schaars

Wie afbeeldingen wil tonen van de situatie in het spergebied, moet flink zoeken naar foto’s. Weinig mensen hadden een fototoestel in 1944-1945. Daarbij was het voor burgers streng verboden om in de ontruimde militaire zone te komen. Aanvankelijk keerden geëvacueerde bewoners nog weleens terug. Dan haalden ze thuis snel wat voedsel, kleding en andere benodigdheden op. Maar de Duitse bewaking werd steeds strenger.

Foto’s nemen van de Duitse verdedigingslinie en militaire activiteiten was überhaupt ondenkbaar. Wie werd betrapt, werd wegens spionage opgepakt en geëxecuteerd. Vrijwel niemand zette zijn leven op het spel om een paar plaatjes te schieten. Toch hebben verzetslieden en sommige dwangarbeiders tekeningen gemaakt. En de geallieerden namen stapels luchtfoto’s van de verdedigingslinie. Zij hielden de bouw van de Panther-Stellung bij op militaire kaarten.

Foto’s van het leven in de verblijfskampen van dwangarbeiders en hun werk zijn dus zeldzaam. Als die er zijn, betreft het meestal Duits propagandamateriaal. Voor zover bekend, kwamen er geen Duitse fotografen langs om de aanleg van de linie vast te leggen. De militairen die het front- en spergebied bewaakten, deden dat blijkbaar evenmin. Bovendien vernietigde de Duitse bezettingsmacht kort voor de bevrijding veel bewijsmateriaal. En talloze foto’s en documenten gingen verloren door brand en beschietingen. Duikt er eens een bijzonder goede foto op, dan weet niemand welke fotograaf het auteursrecht heeft. Kortom, er gaat een lange zoektocht vooraf aan het verzamelde beeldmateriaal.

Alternatieve foto’s; de Slag biedt uitkomst

De foto’s in de boeken van Graven in de vuurlinie sluiten aan bij de verhalen van de ooggetuigen over de situatie ter plaatse. Bij elk verblijfskamp voor dwangarbeiders staat een foto van het betreffende gebouw. Dat klinkt eenvoudig, maar zelfs foto’s uit 1944-1945 ontbreken doorgaans. Daarom bevatten de boeken veel afbeeldingen die de toenmalige situatie dicht benaderen. Een foto van het pand in 1940, bijvoorbeeld, kan een indruk geven. Soms is een vage foto al wat er rest van een verwoest gebouw.

Arnhem lag centraal in het 45 kilometer brede spergebied. Deze stad vormt qua beeldmateriaal een welkome uitzondering. Al kort na de bevrijding keerden enkele professionele fotografen terug. Zij fotografeerden de verdedigingswerken net op tijd voordat alles werd ontmanteld.
Gelukkig heeft een enkeling ook uitstapjes gemaakt naar Doorwerth en Oosterbeek. Van de Liemers en de zuidelijke Veluwezoom zijn verder nauwelijks grondfoto’s bewaard uit de periode september 1944 – mei 1945. Hooguit staat er soms per toeval een loopgraaf of een bunkertje op. Toch zal het vierde boek genoeg afbeeldingen bevatten, want er is een alternatief in het westelijke deel van het spergebied. Foto’s van geschutsopstellingen en dergelijke uit de dagen van de Slag om Arnhem vervangen het ontbrekende materiaal.

Puzzelstukjes van gevlochten riet

Een zeldzame en mooie vondst is de foto hierboven van een lange rij schermen. Deze matten van riet of wilgentenen stonden in Oosterbeek langs de Benedendorpsweg nabij de Oude Kerk. De Duitsers plaatsten deze matten bij de uiterwaard om hun activiteiten uit het zicht te houden van de geallieerden. Die zaten in de Betuwe direct aan de overzijde van de Rijn. Dankzij deze foto passen twee puzzelstukjes perfect in elkaar. Tijdens het onderzoek naar de gebeurtenissen in de Liemers bleek waar zulke schermen gemaakt werden. Namelijk in een zogenoemde Faschinen vlechterij in Aerdt. De Oude Rijnstrangen met uitgestrekte rietvelden en rabatten liggen daar vlakbij. Er was ruim voldoende grondstof voorhanden. Meer over Aerdt staat in deel I De Liemers.

Ethische afwegingen en keuzes

Bij de selectie van foto’s spelen ethische vraagstukken ook een rol. Zo passeert een tewerkgestelde man dagelijks bij de Dreyensebrug in Oosterbeek een gesneuvelde militair. De dode is slechts gedeeltelijk begraven en ligt met zijn hoofd boven de grond. Het is een naar gezicht. Er bestaat een foto van een gesneuvelde man die daar zo ligt. Mogelijk is hij zelfs degene over wie de dwangarbeider schrijft. Het beeld en de vertelling gaan goed samen. Maar het gelaat van de dode man is herkenbaar gefotografeerd, dus komt die foto niet in het boek.

Propaganda op de Dennenkamp, of niet?

Bovenstaande foto was ook een twijfelgeval. Elk boek in de serie begint met een aanloop naar de vorming van het spergebied, inclusief de Slag om Arnhem. In mijn zoektocht stuitte ik op een kleine serie foto’s van Duitse militairen met geallieerde krijgsgevangenen. (U ziet hier de zesde en laatste foto in de serie.) De mannen bevinden zich op een terrein in Oosterbeek, grenzend aan het weiland bij de Dennenkamp. De foto’s zullen kort na elkaar zijn genomen. Stapsgewijs tonen ze wat er op het veld gebeurt. Eerst staan de gevangenen met hun handen achter hun hoofd. Zij worden gefouilleerd door de Duitsers en hun documenten worden gecontroleerd. De meesten geallieerden kijken niet blij.

Vervolgens zijn ze zittend gefotografeerd. Er liggen papieren op de grond, plus wat kledingstukken en andere spullen. Een aantal mannen houdt nog steeds de handen achter het hoofd, terwijl een enkele militair een sigaretje rookt. Op de achtergrond staat een groepje apart, daar gaat het fouilleren door. Ook liggen er twee gewonde militairen rustig onder een deken bij het hek.
Weer wat later zitten en liggen de geallieerde krijgsgevangenen bijna allemaal op het veld. Zie de foto hierboven. Nu is de groep meer ontspannen. De Britten op de voorgrond lachen zelfs vrolijk naar de Duitse legerfotograaf. Wat gebeurt daar?

Het is een bevreemdend tafereel. Vermoedelijk waren de foto’s bedoeld voor het Duitse thuisfront. Of waren ze bestemd voor het thuisfront van de geallieerden? Dan konden de Duitsers daarmee aantonen hoe goed zij hun Britse krijgsgevangenen behandelden. Een foto van de situatie of een relaas van een ooggetuige zegt niet alles. Pas na combinatie van een veelvoud aan verschillende bronnen ontstaat er een redelijk compleet en betrouwbaar verhaal.

Foto’s gezocht voor boek zuidelijke Veluwezoom

Voor de vierde publicatie van Graven in de vuurlinie maak ik dankbaar gebruik van het Gelders Archief. Toch missen er nog foto’s van een paar verblijfskampen. Het gaat om modelboerderij de Johannahoeve bij Oosterbeek, boerderij de Reijerscamp (met windmolen) en Reijershof in Wolfheze. Van de Johannahoeve zoek ik een foto waarop het gebouwencomplex in de volle breedte staat, gezien vanaf het veld. Grondfoto’s van de Panther-Stellung uit het gebied van Oosterbeek tot en met Rhenen (exclusief de Grebbelinie) zijn eveneens welkom.

Voor alle afbeeldingen geldt: bij voorkeur van rond 1944 en met oorspronkelijke bronvermelding / naam van de fotograaf.

Wie heeft een tip? Reageer a.u.b. via het contactformulier.

Met vriendelijke groet,

Karin van Veen
Senior onderzoeker
Graven in de vuurlinie

Via de homepage kunt u zich inschrijven voor de nieuwsbrief.

(Bron afbeeldingen. Gelders Archief, 1579 – 70, Rieten schermen ten oosten van de Oude Kerk, 1945, fotograaf E. de Hond, Emdeeha B.V., Public Domain Mark 1.0 licentie.
Bron fotoserie: Gelders Archief, 1560 – 5705/5697/5695/5686/5641/5640, eerste vier foto’s: fotograaf Jacobsen; laatste twee foto’s, inclusief de foto hierboven: 20 september 1944, fotograaf Wenzel, Duitse leger, Public Domain Mark 1.0 licentie.)