Veel belangstelling voor foto-expositie Panther Stellung

De foto-expositie over de Panther-Stellung uit 1944-1945 trekt veel belangstellenden. Zestien grote collages met ruim 250 afbeeldingen laten zien hoe en waar de verdwenen linie langs de Rijn was opgebouwd. Menige bezoeker neemt uitgebreid de tijd om de collages te bekijken. Zeldzame historische foto’s tonen onder meer de loopgraven, barricades, geschutsopstellingen en bunkers. Zo ontdekken ook de huidige bewoners van het voormalige frontgebied in Oost-Nederland welke verdedigingswerken er in hun buurt waren.

Qua verhaallijn volgt de expositie de start van de aanleg (september 1944) tot en met de ontmanteling van de linie in 1945. Als laatste is er een collage met tastbare sporen van de linie die anno 2025 nog steeds in het landschap aanwezig zijn. Waaronder de foto hierboven.

Verboden fotografie in een militaire zone

Eigenlijk is het een wonder dat er beeldmateriaal van de verdedigingslinie bestaat. In 1944-1945 bezaten weinig mensen een fototoestel en filmrolletjes waren schaars. Daarnaast was het gevaarlijk om plaatjes te schieten van de Duitse militaire activiteiten. Wie foto’s nam, werd al snel verdacht van spionage. Sowieso was de toegang tot het ontruimde spergebied zonder Duitse begeleiding voor burgers streng verboden. Verzetslieden riskeerden hun leven, wanneer zij notities over de aanleg van de linie maakten.

Het beeldmateriaal van de expositie is gemaakt door verschillende partijen. Nederlandse burgers en verzetslieden, Duitse legerfotografen en -tekenaars plus geallieerde fotografen en kaarttekenaars.
Veel foto’s dateren van kort na de bevrijding, toen het voormalige spergebied nog grotendeels verlaten was. Professionele fotografen mochten al vroeg terugkeren. Onder hen waren de Arnhemmers P.J. de Booys Jr en Sr, W.S. Jaquet, Nico Kramer, Dick Renes evenals Johann Raaijen en Willem Marloed Zilver Rupe. Zij legden de verdedigingswerken in hun stad precies op tijd vast. Verder maakten enkele Arnhemse fotografen uitstapjes naar Oosterbeek voordat de linie daar werd ontmanteld.

In de Liemers en langs de Veluwezoom waren lokale fotografen actief. Bijvoorbeeld de heer Van Drunen, H.J. Willink, Johannes Leusden en D. van Dijken en Zoon. Professional of amateur; zonder hun vooruitziende blik zou de foto-expositie niet compleet zijn geweest.

Voorbereiding expositie leidt tot nieuwe zoektocht

De boeken van Graven in de vuurlinie bevatten honderden afbeeldingen uit privécollecties en archieven. Toch waren er bij de samenstelling van de foto-expositie enkele hiaten. Het plan was om alle onderdelen van de linie te tonen, maar er ontbrak nog een goed plaatje van een reeks eenmansgaten. Ook was een evenwichtige verdeling wenselijk per deelregio (de Liemers, Arnhem en de zuidelijke Veluwezoom). In de Liemers zijn tijdens de oorlog echter veel minder foto’s genomen dan in Arnhem.

Tot besluit ontbrak er een foto van iets waarover elke dwangarbeider schreef: het stro op de vloer in de verblijfskampen. Dat stro diende als slaapplaats voor de mannen die bij de linie tewerkgesteld waren. Een extra zoektocht leverde weer ‘nieuw’ beeldmateriaal op, dat nu in de expositie is te zien. (Dit met dank aan een medewerker van het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers.)

Fotocollectie van Jan Massink biedt uitkomst

Enkele mooie vondsten komen uit de collectie van Jan Massink (1905 – 1980) uit Doetinchem. Naast docent en bankdirecteur, was Massink een enthousiast amateurfotograaf. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef hij foto’s nemen van het dagelijkse leven en hield hij een dagboek bij. Van zijn hand komt de uiterst zeldzame foto van een lokaal met stro op de grond. Die foto prijkt nu op de collage over de arbeidsinzet, de razzia’s en de verblijfskampen.

Jan Massink en de Kochbunkers

Het traject van de Panther-Stellung langs de Rijn telt een bescheiden aantal Kochbunkers. Er zijn enkele exemplaren te vinden op het terrein van Museum Arnhem en in een privétuin langs de Klingelbeekseweg in Oosterbeek. Deze kleine, betonnen eenmansbunkertjes werden zo ingegraven, dat alleen de ronde top van het observatiekoepeltje boven de grond uitstak.

Massink fotografeerde Kochbunkers in de Achterhoek, die daar vanaf najaar 1944 werden geprefabriceerd. In het boek De oorlog van Jan Massink schrijven auteurs Karel Berkhuysen en Ingeborg te Dorsthorst over deze bunkertjes. ‘Ze worden in onderdelen in fabrieken gemaakt en op locatie in of op elkaar gezet. In Doetinchem gebeurt dat bij de firma Tiecken aan de Wijnbergseweg. De aldaar gefabriceerde exemplaren worden aan de binnenzijde voorzien van een grote T.’

Dagboeken als bewijsmateriaal

‘Dwangarbeid in de frontlinie was vies en zwaar’, kopte de Gelderlander op 20 november 2025. Dit artikel verscheen na het interview door journalist Suzanne Huibers met ondergetekende (Karin van Veen) als onderzoeker en samensteller van de foto-expositie.

Anno 2025 weten we hoe de werksituatie was bij de aanleg van de linie, omdat er verslagen bewaard zijn gebleven. De dwangarbeiders en andere ooggetuigen schreven over hun ervaringen. Foto’s, tekeningen, brieven, dagboeken en andere documenten uit de oorlogstijd golden als bewijsmateriaal.

Op 28 maart 1944 deed de toenmalige minister Gerrit Bolkestein via de radio een oproep. Hij vroeg aan de Nederlandse bevolking om vast te leggen wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog gebeurde. ‘Wil het nageslacht ten volle beseffen wat wij als volk in deze jaren hebben doorstaan en zijn te boven gekomen, dan hebben wij juist de eenvoudige stukken nodig – een dagboek, brieven, toespraken.’ En zo is het.

Betekenis onderzoek Graven in de vuurlinie

Op 15 november 2025 kwam een geïnteresseerd publiek naar de openingslezing bij de foto-expositie. Een inwoner van Oosterbeek kocht na afloop het boek In het spoor van de loopgraven en vertelde wat deze geschiedschrijving voor hem betekent. De verdedigingslinie liep vroeger vlak langs zijn woning. ‘Het boek blijft bij het huis.’, zei hij. ‘Als het huis in de toekomst verkocht wordt, dan zal het boek bij het huis blijven.’

Wilt u iemand een bijzonder cadeau geven? Denk dan eens aan de boeken van Graven in de vuurlinie met verhalen van mensen die in het spergebied kwamen. Naar de boekenserie.

Uw mening of opmerkingen over de foto-expositie

In de Zoomerij Oosterbeek staat een tafeltje naast de ingang bij het beginpunt van de foto-expositie. Daarop ligt een gastenboek. Laat het weten wat u van de expositie vindt. Uw feedback is welkom. U kunt ook een reactie geven via het contactformulier van Graven in de vuurlinie.

Agenda Graven in de vuurlinie

Expositie Kom kijken hoe de Panther-Stellung eruit zag. De expositie duurt nog tot 6 december 2025 en de toegang is gratis. Locatie: de Zoomerij Oosterbeek (openbare bibliotheek), Generaal Urquhartlaan 1, 6861GE Oosterbeek.

Vertellingen Op 28 november 2025 is er om 14.30 uur een bijeenkomst met vertellingen bij de foto-expositie in de Zoomerij Oosterbeek. Aan bod komen het spergebied en de terugkeer van bewoners. Karin van Veen vertelt over het ontruimde gebied langs de Rijn, waar de linie doorheen liep. Daarna delen we verhalen en herinneringen over de thuiskomst na de evacuatie. Alleen luisteren mag ook. Informatie. Doe mee. Bijdrage € 8,50. Contact voor aanmelding.

Bron afbeelding: De koepel van een Kochbunker in een achtertuin langs de Klingelbeekseweg in Oosterbeek, Thomas van Slooten, 2025.

© 2025, Graven in de vuurlinie